FİİLLER

Fiillerin Cümle İçindeki Görevi

 

Çekimli Fiilin Yapısındaki Unsurlar

 

1. Kök ve Gövde
2. Şahıs Ekleri
3. Ek-fiil, Çekimi ve Görevleri

 

Filleri ve fiilden türemiş kelimeleri anlam ve yapı bakımından inceleyelim: 

 

A. FİİLDE HAREKET

Fiilde hareket, fiilin temel anlamını ifade eder.

Fiiller taşıdıkları temel anlamlara göre türlere ayrılırlar:

Fiilin temel anlamı harekettir. Hareketin anlam yönünden üç yönü vardır.  

 

1. İş ve Kılış Fiilleri

Öznenin iradesiyle, bir nesne üzerinde gerçekleşen, öznenin nesneyi etkilediğini ve o nesnenin de etkilendiğini gösteren fiillerdir.

Bu fiiller geçişlidir, yani nesne alarak kullanılırlar.

Zaten bu bakımdan iş ve kılış bildirirler. 

Örnek:Taşımak, yazmak, açmak, anlatmak, görmek, bilmek, silmek... 

 

2. Durum Fiilleri

Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir.

Bu fiillerin bitmeleri için başka herhangi bir fiilin başlaması gerekir.

Durum fiillerinde özne durağan hâldedir.

Birçoğu, öznenin iradesi dışında gerçekleşir.

Bunlar genellikle geçişsizdir, yani çoğunlukla nesne almazlar.  

Örnek:Uyumak, uyanmak, ölmek, susmak, oturmak, yatmak, uzanmak... 

 

3. Oluş Fiilleri

Bunlar da bir nitelik değişikliği, yani bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.

Gerçekleşmelerinde öznenin doğrudan etkisi yoktur.

Daha çok "kendiliğinden olma" söz konusudur.

Geçişsizdirler. 

Örnek:Solmak, büyümek, bayatlamak, yeşermek, uzamak...

 

FİİLDE ZAMAN

 

Fiiller bir yargıyı iletirken hareketin, oluşun, kılışın, durumun, işin gerçekleştiği ya da gerçekleşeceği zamanı da belirtirler.

Zaman, bu yüzden fiil çekiminde; yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya yapılacağını vb. haber veren soyut kavramdır. 

 

Dilimizde üç temel zaman vardır: 

 

1. Şimdiki Zaman

İçinde bulunulan zamandır.

Fiilin, içinde bulunulan zamanda gerçekleştiğini ya da gerçekleştirildiğini anlatır. 

 

2. Geçmiş Zaman

Fiilin, içinde bulunulan zamandan önce gerçekleştiğini bildirir. Bilinen ve öğrenilen olmak üzere ikiye ayrılır. 

 

a. Bilinen Geçmiş Zaman :Öznenin bizzat gördüğü veya yaşadığı fiilleri bildirir. 

 

b. Öğrenilen Geçmiş Zaman :Öznenin görmediği, yaşamadığı, ancak başkasından duyarak anlattığı fiilleri bildirir. 

 

3. Gelecek Zaman

Fiilin, içinde yaşanılan zamandan sonra gerçekleşeceğini, şimdilik tasarı hâlinde olduğunu bildirir.  

Bu "zaman"lara basit ya da ana zaman denir.

Bu ana zamanların dışında bir de geniş zaman vardır ki bu, fiilin her zaman yapıldığını bildirdiği için yukarıdaki bütün zamanları kapsar, başka bir ifadeyle yukarıdaki zamanların tümü geniş zamanı oluşturur.

Böylece "zaman" sayısı beşe yükselmiş olur. 

Bu "zaman"ları çekimli fiillerde zaman (haber kipi) ekleri temsil eder. Bu eklerin üzerine tekrar bazı haber veya dilek kip ekleri getirilerek birleşik zamanlar oluşturulur.

 

 

 

 

FİİLDE KİŞİ

Fiildeki hareketi gerçekleştiren ya da o hareketin içinde bulunan varlığa fiildeki kişi denir.

Kişileri, çekimlenmiş, yani şahsa ve zamana bağlı olarak bir yargı bildiren fiillerin sonundaki ekler temsil eder.

Bu ekler, fiillere, zaman ve dilek kip eklerinden sonra gelir.

Yani önce fiillin zaman veya tasarı ifade eden bir çekimi yapılır, sonra onun hangi şahsa bağlı olduğunun belirtilmesi için şahıs ekleri getirilir.

Bu, Türkçenin sondan eklemeli bir dil oluşunun göstergesidir.  

 

Fiillerde üç "kişi" vardır: 

Birinci kişi(ler) : anlatan, söyleyen, haber veren, konuşan, isteyen, soran(lar)...

İkinci kişi(ler) :dinleyen, emir alan(lar)

Üçüncü kişi(ler): kendisinden bahsedilenler(ler) 

 

 Türkçede Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir:

Şahıs        1.çeşit      2.çeşit       3.çeşit      4.çeşit
1.Tekil     -m               -im             -yim       
2.Tekil    -n                 -sin             -sin          ----
3.Tekil    ---                ----              ----           sin

1.Çoğul    -k              -iz               -lim        
2.Çoğul    -niz         -siniz             -siniz         -in, -iniz
3.Çoğul    -ler          -ler                -ler           -sinler

 

1.Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilek-şart
2.Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi
3.Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi
4.Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi

Dikkat edilecek olursa bazı şahıs eklerinin birkaç şekilde kullanılabildiği görülecektir. Bunlar fiil çekim örneklerinde daha anlaşılır bir şekilde incelenecektir.   

 

Not: Bu şahıs ekleri tek tek öğrenilmez. Çekimli filler eklerine ayrılırken kendiliğinden ortaya çıkarlar.

 

 

FİİLDE KİP

 

Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip, fiillerin zaman, şahıs, tekillik ve çoğulluk bildiren şekilleridir. Bunların yanında olumsuzluk ve soru biçimleri de vardır, ama bu ikisi zaten var olan kiplerin olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz soru şeklinde kullanımlarıdır, o kadar. 

 

Fiiller kip yönünden ikiye ayrılır: 

 

Haber (bildirme) kipleri ve istek kipleri 

 

I. BASİT ZAMANLI ÇEKİMLER

 

Fiillerin basit zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir. 

 

Yapılışı şöyledir: fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.) 

Kipler, kip ekleri ve çekim örnekleri aşağıda verilmiştir: 

 

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Zaman kavramı taşıyan kiplerdir, yani zaman ekleriyle yapılırlar. Taşıdıkları bu zaman eklerine göre beşe ayrılır: 

 

a. Bilinen (görülen,bilinen,di'li) Geçmiş Zaman Kipi

Fiile (kök veya gövde) "-dı/di/-du/-dü ; -tı/-ti/-tu/-tü" eki getirilerek yapılır.

Bu ek bilinen geçmiş zaman ifade eder.  

 

** Uzak ya da yakın geçmişte yapılan ve tamamlanan işleri kesinliğe bağlayarak anlatır.

Araştırmalarını geçen yıl kitaplaştırarak yayımladı.
Saat kaçta ve nerede buluşacağımızı şimdi hatırladım.
Konular ayrıntılarıyla görüşüldü 

 

** Kişi, kişiler ya da tarih tarafından bilinen olaylar anlatılır.
1908'de ikinci Meşrutiyet ilân edildi.
Türklere Anadolu'nun kapılarını Alparslan açtı. 

 

 

 

Çekimi: 

 

Olumlu: Gel-di-m, Gel-di-n, Gel-di,
            Gel-di-k, Gel-di-niz, Gel-di-ler 

Olumsuz: Gel-me-di-m, Gel-me-di-n, Gel-me-di,
              Gel-me-di-k, Gel-me-di-niz, Gel-me-di-ler 

Olumlu soru: Gel-di-m mi?, Gel-di-n mi?, Gel-di mi?,
                   Gel-di-k mi?, Gel-di-niz mi?, Gel-di-ler mi? 

Olumsuz soru: Gel-me-di-m mi?, Gel-me-di-n mi?, Gel-me-di mi?,
                     Gel-me-di-k mi?, Gel-me-di-niz mi?, Gel-me-di-ler mi? 

 

 

b. Öğrenilen(duyulan,anlatılan,miş'li) Geçmiş Zaman

 

Fiile "-mış/-miş-/-muş/-müş" eki getirilerek yapılır. 

 

** ]Bu ek ve bu çekim, yapılan işin görülmediğini, duyulduğunu, öğrenildiğini ifade eder.

Depremzedelere gönderilen yardımları engellemişler.
Atalarımız bizlere güvenmiş de bu vatanı emanet etmişler.
Annemin anlattığına göre ben bir yaşında yürümeye başlamışım. 

 

** Farkında olunmayan ya da sonradan fark edilen fiilleri anlatır:
Okula giderken otobüste uyumuşum.
Bir de baktım ki okul durağını geçmişiz. 

 

** Bir işle, oluşla ilgili kişisel görüş bildirir:
Yemek güzel olmuş; ellerin dert görmesin. 

 

 

** Masallarda kullanılır:Bir varmış, bir yokmuş. Az gitmiş uz gitmiş.  

 

Çekimi:

 

Olumlu:Gel-miş-im    Gel-miş-sin    Gel-miş Gel-miş-iz   Gel-miş-siniz  Gel-miş-ler 

Olumsuz:Gel-me-miş-im  Gel-me-miş-sin   Gel-me-miş
             Gel-me-miş-iz    Gel-me-miş-siniz   Gel-me-miş-ler 

Olumlu soru:Gel-miş miyim?  Gel-miş misin?  Gel-miş mi?
                   Gel-miş miyiz?    Gel-miş misiniz?     Gel-miş-ler mi? 

Olumsuz soru:Gel-me-miş miyim?  Gel-me-miş misin?     Gel-me-miş mi?
                     Gel-me-miş miyiz?    Gel-me-miş misiniz?   Gel-me-miş-ler mi? 

 

 

c. Şimdiki Zaman

Fiile "-yor" eki getirilerek yapılır. Ünsüzle biten fiile "İ" yardımcı ünlüsüyle birlikte; ünlüyle bitenlere tek başına getirilir: Oku-yor                      gel-i-yor 

 

** Belirtilen işin, oluşun vb. içinde bulunulan zamanda yapılmakta olduğunu ifade eder.

Gidiyorum, gurbeti gönlümle duya duya,
Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya 

Bir yer var, biliyorum;
Her şeyi söylemek mümkün;
Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum;
Anlatamıyorum. 

 

** Bu çekimden sonra "-Dİr" bildirme eki kullanılırsa olasılık anlamı katılmış olur:
O şimdi mışıl mışıl uyuyordur. 

 

** Bu ekin yerini "-mEk-tE" ekleri alabilir:Gördüğün gibi dinleniyoruz>dinlenmekteyiz. 

Çekimi:

Olumlu:Gel-i-yor-um     Gel-i-yor-sun    Gel-i-yor   
            Gel-i-yor-uz   Gel-i-yor-sunuz   Gel-i-yor-lar 

Olumsuz:Gel-mi-yor-um   Gel-mi-yor-sun   Gel-mi-yor
              Gel-mi-yor-uz    Gel-mi-yor-sunuz   Gel-mi-yor-lar 

Olumlu soru:Gel-i-yor muyum?     Gel-i-yor musun?     Gel-i-yor mu?
                   Gel-i-yor muyuz?      Gel-i-yor musunuz?    Gel-i-yor-lar mı? 

Olumsuz soru:Gel-mi-yor muyum?   Gel-mi-yor musun?    Gel-mi-yor mu?
                     Gel-mi-yor muyuz?    Gel-mi-yor musunuz?   Gel-mi-yor-lar mı? 

 

d. Gelecek Zaman

Fiile "-acak/ecek" eki getirilerek yapılır.

 

** İşin gelecekte yapılacağını bildirir. 

Senin altında doğdum,
Senin dibinde öleceğim.  

Önümden çekilirsen İstanbul görünecek
Nerede olduğumu bileceğim
Sisler utanacak, eğilecek
Ağzının ucundan öpeceğim
Saçına kalbimi takacağım
Avcunda bir şiir büyüyecek
Nerede olduğumu bileceğim (Atilla İlhan; Rüzgâr Gülü) 

 

** "-dir" bildirme ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı katar. 
Yarınki maç saat 14:00'te yapılacaktır. 

 

Çekimi:

Olumlu:Gel-eceğ-im     Gel-ecek-sin     Gel-ecek
           Gel-eceğ-iz     Gel-ecek-siniz    Gel-ecek-ler 

Olumsuz:Gel-me-y-eceğ-im    Gel-me-y-ecek-sin    Gel-me-y-ecek
             Gel-me-y-eceğ-iz      Gel-me-y-ecek-siniz    Gel-me-y-ecek-ler

Olumlu Soru:Gel-ecek miyim?    Gel-ecek misin?    Gel-ecek mi?
           Gel-ecek miyiz?    Gel-ecek misiniz?   Gel-ecek-ler mi? 

Olumsuz Soru:Gel-me-y-ecek miyim?    Gel-me-y-ecek misin?   Gel-me-y-ecek mi?
                    Gel-me-y-ecek miyiz?     Gel-me-y-ecek misiniz? Gel-me-y-ecek-ler mi? 

 

 

e. Geniş Zaman

Fiil kök veya gövdesine "-r" ; "-ar/-er" ; "-ır/-ir/-ur/-ür" eki getirilerek söz konusu olan işin vb. geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığı bildirir.  

Seni ancak ebediyyetler eder istiab.
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem
Yaş otuz beş! yolun yarısı eder. 

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;
Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol. 

*Geniş zamanın olumsuz çekiminde bu ekin kullanımı biraz izah gerektirir. Bazı şahıslarda olumsuzluk ekinden sonra geniş zaman eki gelmezken bazılarında da "z" olarak kullanılır:

Gel-i-r-im       >        gel-me-m                    ek yok
Gel-i-r-sin       >        gel-me-z-sin                z
Gel-i-r             >        gel-me-z                     z
Gel-i-r-iz         >        gel-me-y-iz                  ek yok
Gel-i-r-siniz    >        gel-me-z-siniz              z
Gel-i-r-ler       >        gel-me-z-ler                z 

 

Çekimi:

Olumlu:Gel-i-r-im    Gel-i-r-sin    Gel-i-r   Gel-i-r-iz   Gel-i-r-siniz   Gel-i-r-ler

Olumsuz:Gel-me-m   Gel-me-z-sin   Gel-me-z   
              Gel-me-y-iz    Gel-me-z-siniz  Gel-me-z-ler 

 Olumlu Soru:Gel-i-r miyim?Gel-i-r misin?Gel-i-r mi?
Gel-i-r miyiz?Gel-i-r misiniz?Gel-i-r-ler mi?

 Olumsuz Soru:Gel-me-z miyim?Gel-me-z misin?Gel-me-z mi?
Gel-me-z miyiz?Gel-me-z misiniz?Gel-me-z-ler mi? 

 

2. DİLEK KİPLERİ

Dilek kipleri, fiillere dilek anlamı katan kiplerdir.
Fiilin zamanını bildirmezler. Ama hepsinde de pek belirgin olmayan bir gelecek zaman anlamı vardır.  

 

Dilek kipleri dörde ayrılır: 

 

a. Gereklilik Kipi

Fiile "-malı/meli" eki getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir.
"lâzım, gerek, icap eder" anlamlarını verir. 

 

Bütün bunların üstüne
Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ;
Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim
Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli
Adın kurtuluştur ama söylememeliyim
Can kuşum umudum canım sevgilim. 

 

 

 

 

Çekimi 

Olumlu:		Olumsuz:
Gel-meli-y-im Gel-meli-sin Gel-meli	Gel-meli-y-iz Gel-meli-siniz Gel-meli-ler	Gel-me-meli-y-im Gel-me-meli-sin Gel-me-meli	Gel-me-meli-y-iz Gel-me-meli-siniz Gel-me-meli-ler

 

Olumlu Soru:		Olumsuz Soru:
Gel-meli mi-y-im? Gel-meli misin? Gel-meli- mi?	Gel-meli mi-y-iz ? Gel-meli mi-siniz? Gel-meli-ler mi?	Gel-me-meli mi-y-im? Gel-me-meli misin? Gel-me-meli- mi?	Gel-me-meli mi-y-iz ? Gel-me-meli mi-siniz? Gel-me-meli-ler mi?

 

b. İstek Kipi

Fiile "-a /-e" eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir. 

 

Bende yok sabr ü sükûn sende vefadan zerre
İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre 

Güneş ufuktan şimdi doğar 
Yürüyelim arkadaşlar   

Nereye dikilmek istersen
Söyle seni oraya dikeyim! 

Hep senünçündür benim dünyâ cefasın çektiğim
Yoksa ömrüm varı sensiz neyle(ye)yim dünyâyı ben 

*Ünlüyle biten fillerin 1. tekil şahıs çekiminde heceden tasarruf edilebilmektedir:
Gelmeyeyim>gelmeyim    Okumayayım>okumayım     Neyleyeyim>neyleyim 

*Beddua amaçlı da kullanılabilir:Kurşunlara gelesin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Çekimi

Olumlu:		Olumsuz:
Gel-e-y-im Gel-e-sin Gel-e	Gel-e-lim Gel-e-siniz  Gel-e-ler	Gel-me-y-e-y-im Gel-me-y-e-sin Gel-me-y-e	Gel-me-y-e-lim Gel-me-y-e-siniz Gel-me-y-e-ler

 

Olumlu Soru:		Olumsuz Soru:
Gel-e-y-im mi? -- --	Gel-e-lim mi? -- --	Gel-me-e-y-e-yim mi? -- --	Gel-me-e-ye-lim mi? -- --

 

 

c. Dilek-Şart Kipi

Fiile "-sa/-se" eki getirilerek yapılır.

Fiilin yapılması dileğini bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yüklemdir. 

"Bu, taşındır" diyerek Kâbe'yi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına; Sonra gök kubbeyi alsam da, rida namiyle, Kanayan lahdine çeksem bütün ecramiyle;  Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan; Yedi kandilli Süreyya'yı uzatsam oradan;  Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına, Uzanırken gece mehtabı getirsem yanına, Türbedarın gibi ta fecre kadar bekletsem; Gündüzün fecr ile avizeni lebriz etsem;  Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana... Yine bir şey yapabildim diyemem hatırana.

AÇSAM RÜZGARA Ne hoş, ey güzel Tanrım, ne hoş Mavilerde sefer etmek! Bir sahilden çözülüp gitmek Düşünceler gibi başıboş. Açsam rüzgara yelkenimi; Dolaşsam ben de deniz deniz Ve bir sabah vakti, kimsesiz Bir limanda bulsam kendimi. Bir limanda, büyük ve beyaz... Mercan adalarda bir liman.. Beyaz bulutların ardından Gelse altın ışıklı bir yaz. Doldursa içimi orada Baygın kokusu iğdelerin. Bilmese tadını kederin Bu her alemden uzak ada. Konsa rüya dolu köşkümün Çiçekli dalına serçeler. Renklerle çözülse geceler, Nar bahçelerinde geçse gün. Her gün aheste mavnaların Görsem açıktan geçişini Ve her akşam dizilişini Ufukta mermer adaların. Ne hoş. ey Tanrım, ne hoş, İller, göller, kıtalar aşmak. Ne hoş deniz deniz dolaşmak Düşünceler gibi başıboş. Versem kendimi bütün bütün Bir yelkenli olup engine; Kansam bir an güzelliğine Kuşlar gibi serseri ömrün. Orhan Veli KANIK

 

Bir fiilin gerçekleşmesi koşulunu bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yan cümlenin yüklemidir.  

Neler çeker bu gönül söylesem şikâyet olur
Ne zaman seni düşünsem
Bir ceylan su içmeye iner
Çayırları büyürken görürüm  (İlhan Berk) 

Sen ki; a'sara gömülsen taşacaksın... Heyhat,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat... 

Ey Maraşlı Şeyhoğlu, evliyalar adağı
Bahtına lânet olsun aşmadıysan bu dağı

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Çekimi:

Olumlu:		Olumsuz:
Gel-se-m Gel-se-n Gel-se	Gel-se-k Gel-se-niz Gel-se-ler	Gel-me-se-m Gel-me-se-n Gel-me-se	Gel-me-se-k Gel-me-se-niz Gel-me-se-ler

 

Olumlu Soru:		Olumsuz Soru:
Gel-se-m mi? Gel-se-n mi? Gel-se mi?	Gel-se-k mi? Gel-se-niz mi? Gel-se-ler mi?	Gel-me-se-m mi? Gel-me-se-n mi?   Gel-me-se mi?	Gel-me-se-k mi?    Gel-me-se-niz mi?    Gel-me-se-ler mi?

                  

 

d. Emir Kipi

1. şahısların çekimi yoktur.
Fiilin yapılmasını emir biçiminde bildirir.  

Oraya otur ve yerinden kalkma.
Bu raporu akşama kadar yetiştir.

 

*Bazen dilek, istek anlamları da taşır.
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!
Kahraman ırkıma bir gül... 
Her şey gönlünüzce olsun.
Allah'ım bizi affet!
Peki, öyle olsun. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Çekimi

Olumlu:		Olumsuz:
-- Gel Gel-sin	-- Gel-in(iz) Gel-sin-ler	-- Gel-me Gel-me-sin	-- Gel-me-y-(in)iz Gel-me-sin-er

 

Olumlu Soru:		Olumsuz Soru:
-- -- Gel-sin mi?	-- -- Gel-sin-ler mi?	-- -- Gel-me-sin mi?	-- -- Gel-me-sin-ler mi?

Buraya kadar fiillerin basit zamanlı (tek kipe göre) çekimlerini yaptık.Fiillerin bir de birleşik zamanlı çekimleri vardır ki bundan önce birleşik zamanlı çekimleri yapmaya yarayan ek-fiili öğrenmek yerinde olacaktır. 

 

 

 

 II. Ek-Fiil ve BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER

 

Ek-Fiil:İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını ve basit zamanlı fiil çekimlerinin birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlayan fiildir.  

 

"imek" fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır.  

 

*Fiillerin hikâye, rivayet, şart birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlar. 

 

*"di"li geçmiş zamanın hikâyesi, şartı:
geldi idim>geldiydim           
geldi isek>geldiysek 

 

*-miş'li geçmiş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
gelmiş idi>gelmişti  
gelmiş imiş>gelmişmiş
gelmiş ise>gelmişse 

 

 

*Şimdiki zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
biliyor idik>biliyorduk
biliyor imişiz>biliyormuşuz
biliyor isek>biliyorsak 

 

*Gelecek zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
alacak idik>alacaktık
alacak imiş>alacakmış
alacak isen>alacaksan 

 

*Geniş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
sever idi>severdi
sever imişler>severmişler
sever iseler>severlerse 

 

*Dilek-şart kipinin hikâyesi, rivayeti: gitse idim>gitseydim gitse imiş>gitseymiş 

 

*İstek kipinin hikâyesi, rivayeti:bula idi>bulaydı ala imiş>alaymış 

 

*Gereklilik kipinin hikâyesi, rivayeti ve şartı:
yazmalı idik>yazmalıydık
çizmeli imişiz>çizmeliymişiz
sürmeli iseler>sürmeliyseler veya sürmelilerse 

 

Dikkat 

Ben iyi bir okurum.                          Ek-fiilin geniş zamanı
Hep iyi kitaplar okurum.                   Şahıs eki
Benim okurum anlayışlıdır.               İlgi eki ve iyelik eki
Öğrenciydi                                      ek-fiil çekimi
Uyuyordu                                          birleşik çekim
Öğrenciymiş                                      ek-fiil
Uyuyormuş                                        birleşik zaman
Öğrenciyse                                         ek-fiil
Uyuyorsa                                           birleşik zaman 

 

 

 

BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER

Fiillerin basit zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir. Hâlbuki dilimizde iki kip eki üst üste gelebilir.

İşte çekimi iki kip ekiyle yapılmış olan bu fiillere birleşik zamanlı fiiller; çekimlerine de birleşik zamanlı çekimler denir.

Birleşik zamanlı çekimlerde sonradan eklenen haber veya dilek ki ekleri asıl zamanı kendi üzerlerine alırlar.  

Yapılışı şöyledir: 

 

Basit zamanlı çekimlerde, fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.);

Birleşik zamanlı çekimlerde fiil + kip eki +  birleşik zaman eki + şahıs eki (gel-miş-ti-niz vb.) olur

Üçüncü çoğul şahıslarda genellikle fiil + kip eki + şahıs eki + birleşik zaman eki (gel-i-yor-lar-dı vb.) olur 

 

Üç birleşik zaman vardır: 

Hikâye birleşik zamanı                       "-Dİ" ekiyle yapılır                   <IDI
Rivayet birleşik zamanı                      "-mİş" ekiyle yapılır                 <IMIŞ
Şart birleşik zamanı                           "-sE" ekiyle yapılır                   <ISE < p>

 

 

Aslında bu ekler ek-fiilin üç zamana göre çekimlenmesinden başka bir şey değildir.

"idi, imiş, ise", basit zamanlı çekimleri yaparken kullandığımız bilinen ve öğrenilen geçmiş zamanla şarta ait eklerin "imek" fiiline eklenmesiyle oluşmuştur. Daha sonra "i" düşer. 

Bu birleşik zamanları oluşturan eklerin hangi asıl (basit) zamanlı çekimlere gelebileceği aşağıda gösterilmiştir: 

 

1. Hikâye birleşik zamanı

Emir çekimi hariç bütün basit zamanlı çekimlerin hikâye birleşik zamanlı çekimleri vardır. gel-di-y-di-m; gel-miş-ti-m; gel-i-yor-du-m; gel-i-r-di-m; gel-ecek-ti-m;
gel-se-y-di-m; gel-e-y-di-m; gel-meli-y-di-m; --------- 

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir.

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "idi" ek-fiili getirilerek yapılır. "idi" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-dİ" hâlini alır.  

 

2. Rivayet birleşik zamanı
Emir ve bilinen geçmiş zaman çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin rivayet birleşik zamanlı çekimleri vardır.  

----; gel-miş-miş-sin; gel-i-yor-muş-sun; gel-i-r-miş-sin; gel-ecek-miş-sin;
gel-se-y-miş-sin; gel-e-y-miş-sin; gel-meli-y-miş-sin;-------

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin öğrenilen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir. Bu fiillerde kesinlik yoktur.  

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "imiş" ek-fiili getirilerek yapılır. "imiş" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-mİş" hâlini alır.  

 

3. Şart birleşik zamanı       
Emir, dilek-şart ve istek çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin şart birleşik zamanlı çekimleri vardır.

gel-di-y-se; gel-miş-se; gel-i-yor-sa; gel-i-r-se; gel-ecek-se;
----- ; ---- ; gel-meli-y-se; ------ 

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen şarta bağlı olduğunu gösterir. Fiili bir başka fiilin koşulu yapar. 

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "ise" ek-fiili getirilerek yapılır. "ise" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-sE" hâlini alır.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FİİL KİPLERİNDE ANLAM KAYMASI

 

Fiil çekimlerinde bir zaman ekinin başka bir zaman eki yerine kullanılmasına, yani fiilin bir zamana göre çekimlenip de başka bir zamanı kastetmesine fiilde anlam kayması denir.  

Anlam kaymasında hangi kipin hangisinin yerine kullanıldığı bazen anlaşılmayabilir. Bunu da önceki ve sonraki cümlelere bakarak anlamalıyız.

Anlam kayması şu kipler arasında olur:

 

Bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman:

Başarmak için azimli davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı)

                                

Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş zaman

Hoca bir gün pazara  iner. (inmiş)

                           

Şimdiki zaman yerine geniş zaman

Ben onun ne istediğini bilirim. (biliyorum)

Başkan Bey, evrakı isterler.   (istiyor)

 

Gelecek zaman yerine geniş zaman

Babam bu habere çok sevinir.           Sevinecek

 

Emir yerine geniş zaman:

Sabah erkenden kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla)

 

Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman:

Duyar duymaz olay yerine koşuyorum. (koştum)

 

 

Gelecek zaman yerine şimdiki zaman:

Birkaç gün sonra Ankara'ya gidiyorum. (gideceğim)

 

Geniş zaman yerine şimdiki zaman:

Her zaman buraya uğruyor. (uğrar)

 

Emir yerine gelecek zaman:

Bu kitabı bir haftada okuyacaksın!  (oku)

 

Gereklilik yerine gelecek zaman:     

Sıkıntın çalışmandan olacak.  (olmalı)

 

Bilinen geçmiş yerine istek

Dışarı çıkınca bir de ne göreyim!

Onu karşımda görmeyeyim mi!

 

Emir yerine istek:

İşimize gereken ciddiyeti gösterelim.  (gösterin)

 

Emir yerine gereklilik:

Yarın daha erken gelmelisin.         Gel!

On dakika içinde bu eşyalar taşınmalı.        Taşınsın!

 

İstek yerine emir

Her şey gönlünce olsun

Allah yardımcınız olsun.

 

Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir

Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen.

İşin içinden çık çıkabilirsen.

 

Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın hikâyesi:

Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yapısına Göre Fiiller

Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:

 

1-Basit Fiiller:

Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.
Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır.
Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.

Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...

Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir:Gel!     Oku. Yaz!...

Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...

 

2- Türemiş Fiiller

İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.

Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...

 

Türemiş fiilller ikiye ayrılır:
a)İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller  b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller

 

 a)İsim Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:

 

e-i-a(l):az-al-mak,düz-el-mek,kör-el-mek,doğru-l-mak,sivri-l-mek,eğri-l-mek,dar-al-mak...
     

 Not:Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer:küçü(k)-l-mek,alça(k)-l-mak,yükse(k)-l-mek...

 

-la/-le:ot-la-mak,yem-le-mek,baş-la-mak,yavru-la-mak,tek-rar-la-mak,bayat-la-mak,tuz-la-mak,zayıf-la-mak,bağış-la-mak...

          

  Not:Bu ekle,ünlemlerden üf-le-mek,of-la-mak...;ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek,şar-la-mak,zır-la-mak,hav-la-mak,hor-la-mak... biçiminde de fiiller türetilir.

 

-laş/-leş:haber-leş-mek,mektup-laş-mak,güzel-leş-mek,iyi-leş-mek,ağır-laş-mak....

           

-ar/-er/-r:baş-ar-mak,mor-ar-mak,kara-r-mak,yeş(yaş)-er-mek,gö(gök)er-mek,boz-ar-mak....

            -a/-e:yaş-a-mak,kan-a-mak,tün-e-mek,uzun:uz-a-mak,oyun:oyn-a-mak...

           

 -sa/-se:benim-se-mek,su-sa-mak,garip-se-mek...

          

  -da/-de:Ses taklidi için kullanılan kelimelerden:gümbür-de-mek,takır-da-mak,hırıl-da-mak,inil-de-mek,şırıl-da-mak,uğul-da-mak...

           

 -kir (-kır/-kur/-kür):Yansımalardan fiil üretir:püs-kür-mek,hay-kır-mak,fış-kır-mak,hıç-kır-mak

        

    B)Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:

                

 -(a)la/-(e)le:eş-ele-mek,kov-ala-mak....

             -(i):sür-ü-mek,kaz-ı-mak

           

 -(i)l:dik-il-mek,yak-ıl-mak,üz-ül-mak...

           

-(i)n:sil-in-mek,kaç-ın-mak,gör-ün-mek...

                -(i)ş:gir-iş-mek,kız-ış-mak,böl-üş-mek...

        

    -(i)t:eri-t-mek,oyna-t-mak,yürü-t-mek...

         

   -d(i)r:çiz-dir-mek,yaz-dır-mak,ör-dür-mek,aç-tır-mak,kes-tir-mek...

 

 

UYGULAMALAR

 

1)Şu fiillerin kök ve gövdelerini bulunuz:bilirlerdi,ilerliyorlardı,kımıldamasınlar.

2)Aşağıdaki cümlelerde geçen fiillerin yapılarını,türemiş fiillerin hangi ekle türetildiğini gösteriniz.

 

 

 

 

 

 

 

 

"Akşamüstleri,güneş batarken Ankara ne kadar güzelleşir.

"Derin bir gürültü sis içinde kaynıyor,ileri geri yaklaşıyor,uzaklaşıyor,dalgalanıyordu.Kös,kalkan,boru sesleri,at kişnemelerine karışıyor;alınan emirler,verilen komutlar yüzlerce ağız tarafından ayrı ayrı tekrarlanıyordu."

3)"biriktirmek,küçümsemek,gecikmek,haykırmak,yükselmek,kısalmak,başlamak" mastarlarının köklerini,eklerini,köklerin çeşitlerini ayırıp gösteriniz.

 

3- Birleşik Fiiller

  Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:

 

A. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER

Yapılış şekilleri şunlardır:Fiil + yardımcı fiil

Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı fiillerinden oluşur.

Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere dört anlam ifade eder

İki fiil arasına "-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü" zarf-fiil eklerinden biri girer.

 

1)Yeterlik Fiili:Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.

Anlam:
Ahmet bu işi başarabilir.       Başarmaya gücü yeter.          Yeterlik

Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.   Etmesi olası.  Yeterlik     Olasılık

Yanınıza gelebilir miyim?İzin verir misiniz?   Yeterlik           İstek isteme, rica etme

Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.     Buna izi var        yeterlik            izin verme

 

Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başar-a-bil-i-r >        başar-a-ma-z
Aç-a-bil-i-r-im            >        aç-a-ma-m
Oku-y-a-bil-i-r-im       >        oku-y-a-ma-m
Gel-e-bil-i-r-iz >        gel-e-me-y-iz

Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yaz-a-bil-i-r-im           >        yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im
Oku-y-a-bil-i-r-ler      >        oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğ-a-bil-i-r   >        doğ-ma-y-a-bil-i-r
Ol-a-bil-i-r      >        ol-ma-y-a-bil-i-r

 

2)Tezlik Fiili:Fiil + "-İ" + ver-             ve               Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.

Anlam:
Bana bir çay alıver.                                      Tezlik, çabukluk
Birden karşısına çıkıverdi.                            Apansızın
Onu bir kenara atıvermişler                          Önemsememe, gelişigüzel yapma
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi               Apansızın

 

Olumsuzu:
Kapıyı açıvermedi      açmadı                        tezlik
Kapıyı açmayıver       açma               önemsememe 

 

3)Sürerlik Fiili:Fiil + "-E" + kal-
Fiil + "-E" + gel-
Fiil + "-E" + dur-    şeklinde yapılır.

Anlam:
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış            
Bakakalırım giden her geminin ardından   
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.    

 

 

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Beni burada alıkoyamazsınız.
Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:
Geçen arabalara bakıp durdu.
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.

 

 Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.

 

4)Yaklaşma Fiili:Fiil + "-E" + yaz-

Anlam:

Merdivenden inerken düşeyazdı.       Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.

"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı"        (Baki)

 

 

B. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşik Fiiller

Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir.  

 

Şu yollarla yapılır: 

 

** Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil 

kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek... 

 

** Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil
gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek... 

 

** Tümü gerçek anlamının dışında 

tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek, varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak, göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek... 

 

 

*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktır. 

 

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.  

Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
Her gördüğüne dudak büküyordu.
Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
İki genç adam boğaz boğaza geldi.
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
Matematiği aklım almıyor.
Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
Bizimkinin iyice çenesi düştü.
Göze girmek için her şeyi yapıyor.
İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.
Burası çok ayak altı, şurada duralım. 

 

Deyimlerin Özellikleri

 

 a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.  

 

Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,

"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,

"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,

"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.

Ama istisnalar yok değildir: "baş başa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi. 

 

*Araya başka kelimeler girebilir: "Başını derde sokmak" Başını son günlerde hep derde soktu. 

 

b) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar:
"dili çözül-", "dilinde tüy bit-", "dilini yut-" 

 

 

 

1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:
bulanık suda balık avla-,       dikiş tutturama-,       

can kulağı ile dinle-,              köprüleri at-,

pire için yorgan yak-,             pişmiş aşa su kat-,

kafayı ye-,                              aklı alma-,

akıntıya kürek çek-,               ağzı kulaklarına var-,

bel bağla-,                              çenesi düş-,

göze gir-,                                dara düş-, 

 

2. Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara yada öykücüklere dayanır.

Yorgan gitti, kavga bitti.
Dostlar alışverişte görsün,
Çoğu gitti azı kaldı,
Atı alan Üsküdar'ı geçti,
Tut kelin perçeminden,
Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı
Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.
Ne şiş yansın ne kebap 

 

c) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.  

abayı yakmak, hapı yutmak, ne şiş yansın ne kebap...

 

Bazı deyimler ise kendi anlamlarından çıkmamışlardır:
Çoğu gitti azı kaldı, adet yerini bulsun, canı sağ olsun ..

 

C. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller

Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.  

"etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak,buyurmak" 

 

** Tek başlarına da kullanılabilirler 

Elbise üzerime oldu.

Bu elbise elli milyon eder. 

 

 

 

** İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler: 

sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;

gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek... 

 

*Yardımcı fiillerle yapılan fiillere birleşik fiil denir. Bunların bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır.( Ses düşmesi ya da türemesi olur ise birleşik yazılır.)Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir.  

sabrettim, kayboldu, yardım ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, hoş eyledi;

gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir...